วัดคงคาราม อำเภอโพธาราม มีจิตรกรรมฝาผนังอันงามวิจิตร เดิมวาดในสมัยอยุธยา ปฏิสังขรณ์ในสมัยรัชกาลที่ 4 งดงามด้วยฝีมือช่างหลวง ทั้งยังมีกุฏิทรงไทยขนาด 9 ห้อง ปรับแปลงเป็นพิพิธภัณฑ์
ลักษณะทางสถาปัตยกรรมบ่งบอกว่า วัดคงคารามสร้างมาแต่สมัยอยุธยาตอนกลาง จดทะเบียนวัดในสมัยกรุงธนบุรี (พ.ศ.2320) ชาวมอญได้อพยพเข้ามาตั้งชุมชนและครอบครองวัดแห่งนี้ตั้งแต่ปลายสมัยอยุธยาต่อเนื่องถึงยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์ เรียกชื่อว่า วัดเภียโต้ แปลว่า “วัดกลาง” ต่อมาเรียกว่า วัดคงคาราม
ชาวมอญได้สร้างสถาปัตยกรรมแบบรามัญขึ้นในวัด เช่น เจดีย์รอบโบสถ์ ขณะที่ภาพจิตรกรรมในโบสถ์ซึ่งมีมาแต่สมัยอยุธยานั้นได้รับการปฏิสังขรณ์โดยฝีมือช่างหลวงในสมัยรัชกาลที่ 4
สถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ นำคณะทัศนศึกษาไปเยี่ยมชม เมื่อ 26 กันยายน 2558
@ หนึ่งในสถูปเจดีย์แบบมอญ บรรจุอัฐิเจ้าเมืองรามัญทั้งเจ็ด ที่รายรอบพระอุโบสถ
จิตรกรรมฝาผนัง
น. ณ ปากน้ำ และอภิวันทน์ อดุลยพิเชษฐ์ (2554) บอกว่า จิตกรรมฝาผนังวัดคงคารามเป็นตัวอย่างของการผสานงานเก่าสมัยอยุธยากับงานปฏิสังขรณ์สมัยรัชกาลที่ 4 ซึ่งมีทั้งการวาดซ่อมใหม่และการคงรูปแบบเดิมในบางจุด
@ เพดานบุด้วยผ้า ฉลุลายดาวติดบนเพดานสี่เหลี่ยมเหนือพระพุทธรูปแทนฉัตร เขียนรูปพระอาทิตย์ พระจันทร์ กับกลุ่มดาวต่างๆ
คำบรรยายภาพคัดลอกจากเอกสารอ้างอิง
@ บนผนังหุ้มกลองทางทิศตะวันออก เหนือประตูทั้งสองขึ้นไป เป็นภาพมารผจญ เบื้องหลังมารผจญระบายด้วยสีแดงชาดเข้ม มีดอกไม้ร่วงถมพื้นที่เต็ม แม่ธรณีบีบมวยผมยืนเยื้องกรายด้วยท่าทีอันอ่อนช้อย เดิมภาพนี้เป็นฝีมือช่างสมัยอยุธยา มีการเขียนซ่อมสมัยรัชกาลที่ 4 เล็กน้อย // พญาวัสวดีมารนั่งประทับบนหลังช้าง กายสีเขียว ในภาพตอนน้ำท่วมพญามาร เห็นทหารฮอลันดาและทหารฝรั่งเศส ใสหมวกหนังสีดำหลายคน
ภาพวาดดั้งเดิมปรากฏที่ภาพทวารบาลที่บานหน้าต่าง กับภาพอดีตพุทธะ ซึ่งใช้สีเพียงไม่กี่สี และวาดบนพื้นขาว
@ ภาพที่ผนังเหนือหน้าต่างด้านทิศใต้ เป็นพุทธประวัติตอนพระพุทธเจ้าเสวยวิมุตติสุขภายหลังจากที่ทรงตรัสรู้
ส่วนงานปฏิสังขรณ์ มีการใช้สีสันสดใสหลากหลายสี ใช้เส้นโค้งแบบริบบิ้น เส้นหักมุมแบบสามเหลี่ยม หรือพุ่มไม้ เป็นตัวแบ่งตอนของเรื่องต่างๆที่วาดขึ้นบนผนังเดียวกัน ใช้เปลือกไม้ประเป็นใบและแสงเงา
@ ภาพคฤหาสน์ของชาวต่างประเทศจากภาพผนังใหญ่ตอนฤาษีพรหมนารท เดิมคงเป็นภาพเขียนสมัยอยุธยา ต่อมาเขียนซ่อมในรัชกาลที่ 4
ขณะเดียวกัน จิตรกรผู้ซ่อมเห็นคุณค่าของฝีมือช่างโบราณ จึงยังคงลักษณะดั้งเดิมไว้ เช่น วาดภาพจีวรของพระพุทธเจ้าด้วยสีแดงสด วาดภาพคนเข้าเฝ้าแบบหันหน้าด้านข้าง มิใช่หันหลัง เป็นต้น ทำให้งานจิตรกรรมของสองยุคสมัยมีความกลมกลืน
@ ภาพจากพรหมนารทชาดก แสดงการออกขุนนางภายในปราสาท พื้นที่ภายในเส้นสินเทาระบายสีน้ำเงินเข้ม วาดลายดอกไม้สีแดง ใบสีเขียว เต็มพื้นที่
รอบพระอุโบสถมีสถูปเจดีย์แบบมอญ บรรจุอัฐิของเจ้าเมืองรามัญทั้งเจ็ด ซึ่งเคยเป็นผู้นำของชาวมอญเมื่อครั้งยังตั้งบ้านเรือนอยู่ในเขตแควน้อยและแควใหญ่ และต่อมาได้นำพาครัวมอญขยับขยายลงมาตามลำน้ำแม่กลอง ลงหลักปักฐานในแถบบ้านโป่ง-โพธาราม
@ บนผนังเหนือหน้าต่างด้านทิศใต้ เขียนภาพพุทธประวัติ ตอนเสด็จเยี่ยมศากยวงศ์ พิมพาพิลาป และพระพุทธเจ้าแสดงยมกปาฏิหาริย์
@ บนผนังด้านทิศเหนือและทิศใต้ เหนือภาพพุทธประวัติขึ้นไป เขียนเป็นรูปอดีตพุทธะ เทคนิคการใช้สีเป็นแบบอยุธยาโบราณ คือ สีขาว ดำ ดินแดง และดินเหลือง ระบายบนพื้นสีขาว
@ บนผนังเหนือหน้าต่างด้านทิศเหนือ เขียนภาพพุทธประวัติ ตอนบำเพ็ญทุกรกิริยา
@ เวสสันดรชาดก กัณฑ์วนประเวศน์ พวกพราหมณ์ทูลขอราชรถทรง กษัตริย์ทั้งสองกับโอรส ธิดา จึงต้องดำเนินสู่ป่าหิมพานต์ด้วยพระบาท // ภาพพระเวสสันดรกับพระนางมัทรี และโอรส ธิดา มีความคมชัดที่ลายเส้นที่ตัดลวดลายเครื่องทรง เสื้อผ้าเครื่องประดับมีสีสันลวดลายงดงาม
@ ภาพจากวิทูรชาดก พระวิทูรถูกปุณณกะยักษ์จับตัวลากเฆี่ยนตีไปในอากาศ ด้านล่างทางซ้ายมือเป็นภาพนางอริทันตี ร่ายรำลวงปุณณกะยักษ์ให้ลุ่มหลง ลักษณะการวาดเมฆ ใช้เส้นโค้งตัดด้วยสีขาว ลักษณะเป็นเมฆแบบจีน
@ ภาพจากไตรภูมิ เหล่าสัตว์หิมพานต์ในเขาพระสุเมรุบนผนังด้านหลังของพระประธาน สัตว์น้ำในทะเลแห่งหิมพานต์ มีปลากะโห้ยักษ์สีแดง ดุร้าย มีสัตว์แปลกพิศดาร ตามจินตนาการของจิตรกร
กุฏิทรงไทย 9 ห้อง
นอกจากจิตรกรรมในอุโบสถ สิ่งน่าชมภายในวัดคงคาราม ยังมีกุฏิทรงไทยขนาด 9 ห้องด้วย
ภายในจัดแสดงศิลปกรรมแบบรามัญจำนวนมาก รวมทั้งเป็นที่เก็บคัมภีร์ ตำรา บันทึกต่างๆ ซึ่งจารในใบลาน.
ติดตามสารคดีภาพ ชุด มอญแม่กลอง
มอญแม่กลอง (1): ย้อนอดีตบ้านโป่ง-โพธาราม
มอญแม่กลอง (2): หอไตรฯ-เจดีย์ ทรงรามัญ
มอญแม่กลอง (3): ศิลปะผสมชนชาติ
มอญแม่กลอง (4): เที่ยวพิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน
มอญแม่กลอง (6-ตอนจบ): ภาพถวายพระเพลิงฯ
เรียบเรียงและถ่ายภาพ: สาธิต มนัสสุรกุล
เอกสารอ้างอิง
น. ณ ปากน้ำ และอภิวันทร์ อดุลยพิเชษฐ์. (2554). จิตรกรรมฝาผนัง วัดคงคาราม. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ.
